काठमाडौं । सुदूरपश्चिम प्रदेशमा डङ्गर, सानो खैरोलगायत दुर्लभ गिद्धका १४७ वटा गुँड अखिलेख गरिएको छ । पछिल्लो अध्ययनका क्रममा विभिन्न जिल्लामा गरी सो सङ्ख्यामा गिद्धको गुँड अभिलेख गरिएको हो । अध्ययन अनुसार दुर्लभ डङ्गर गिद्धको १३२, हिमाली गिद्धको नौ, सानो खैरो र हाडफोर गिद्धको तीनरतीन वटा गुँड फेला परेका छन् । जसमध्ये सबैभन्दा बढी कञ्चनपुरमा १२० वटा गुँड रहेको जनाइएको छ । कञ्चनपुरको भोजपुरफाँटामा डङ्गर गिद्धको गुँड ८२, सानो खैरो गिद्धको गुँड दुई, हिरापुर क्षेत्रमा सानो खैरो गिद्धको गुँड एउटा रहेको छ । त्यसै गरी तारापुर क्षेत्रमा डङ्गर गिद्धका गुँड १७, बन्साह क्षेत्रमा छ, पर्सिया क्षेत्रमा आठ, कन्ज क्षेत्रमा एउटा गुँड फेला परेको छ । कैलालीको खुटिया चरा तथा जैविक विविधता क्षेत्रमा डङ्गर गिद्धको १३, डडेलधुरामा दुई, बैतडीको खोड्पेमा हिमाली गिद्धका नौ र झालापानीमा हाडफोर गिद्धको तीन गुँड फेला परेको छ । सन् २०२३ र २०२४ मा यस प्रदेशमा गिद्धको गुँड अध्ययन गरिएको थियो ।
गुँडको सङ्ख्याको आधारमा सुदूरपश्चिम प्रदेशमा गिद्धको अवस्था सुधारोन्मुख देखिएको अध्ययनकर्ता हिरूलाल डङ्गौराले बताउनुभयो । उहाँले भन्नुभयो, “कैलालीमा गुँडको सङ्ख्या घट्दो रहे पनि प्रदेशको समग्र अवस्था सुधारोन्मुख छ । कञ्चनपुरमा एकदम राम्रो अवस्था देखिएको छ । त्यसै गरी डडेलधुरामा नयाँ ब्रिडिङ क्षेत्र फेला परेको छ । यो एकदम खुसीको कुरा हो ।” गिद्धले अग्ला अग्ला रुखमा गुँड लगाउने र बच्चा कोरल्ने गर्छन् । कैलालीमा गुँड घट्नुको मुख्य कारण गिद्धको वासस्थान विनाश हुनु नै रहेको जनाइएको छ । खुटिया क्षेत्रमा गिद्धले गुँड बनाउँदै आएका खेतमा रहेको धेरै जसो रुख काटिएको छ । यसै गरी आँधीले पनि खुटिया क्षेत्रमा धेरै अग्ला रुख ढलेको थियो । गिद्धले गुँड बनाउँदै आएको क्षेत्रमा बाढी प्रभावित पसेका छन् । यी विभिन्न कारणले गिद्धले गुँड बनाउँदै आएको क्षेत्र छोड्दै गएको अध्ययनले देखाएको छ । प्रकृतिको कुचीकार मानिने गिद्ध दिनप्रतिदिन हराउँदै गइरहेका कारण नेपालमा यसको संरक्षणका लागि नेपाल सरकारले गिद्ध संरक्षण कार्ययोजना लागु गरेको छ । सरकारले गिद्ध संरक्षणमा सहयोग पु¥याउने उद्देश्यका साथ पशु उपचारमा प्रयोग गरिने डाइक्लोफेनेक औषधी उत्पादन, बिव्रmीवितरण र प्रयोगमा पूर्ण रूपमा प्रतिबन्ध लगाएको छ ।
नेपालको ७६ जिल्लालाई पशु उपचारमा डाइक्लोफेनेकमुक्त जिल्ला घोषणा गरिएको छ । यद्यपि लुकीछिपी डाइक्लोफेनेकको प्रयोग अझै भइरहेका कारण गिद्ध संरक्षणमा चुनौती थपिएको चराविद् डङ्गौराको भनाइ छ । उहाँका अनुसार गिद्ध संरक्षणका लागि जटायु रेस्टुरेन्ट (सुरक्षित आहार केन्द्र) स्थापना, भेटेरिनरी अनुगमन, वासस्थान संरक्षण, जनचेतनामूलक कार्यक्रम सञ्चालनलगायतका कार्य भइरहेका छन् । नेपालमा अव्यवस्थित विद्युतीय तारमा परी गिद्धको मृत्यु भइरहेको छ । यसै गरी घाइते गिद्धको समयमै उद्धार हुन नसकेमा पनि मृत्यु हुने गरेको छ । आधुनिक कृषि प्रणालीको विकास र मृत पशुचौपाया गाड्ने चलनका कारण गिद्धको खानाको कमी तथा अभाव भइरहेको छ ।
वासस्थानको विनाशसहित विविध मानवीय कारण गिद्ध संरक्षण चुनौतीका रूपमा देखिएको जनाइएको छ । पछिल्लो अनुसन्धान अनुसार किटोप्रोफेन, एसिक्लोफेनेक, कारप्रोफेन, फ्लुनिक्सिनलगायतका औषधी पनि गिद्धका लागि विशाक्त मानिएको छ । नेपालमा यी औषधीको प्रयोग भइरहेका कारण यसले पनि गिद्ध संरक्षणमा असर पुगिरहेको जनाइएको छ । यसैबिच गिद्ध संरक्षणमा भइरहेका प्रयास र सचेतना अभिवृद्धि गर्ने उद्देश्यका साथ नेपालमा अन्तर्राष्ट्रिय गिद्ध सचेतना दिवस सप्ताहव्यापी (सेप्टेम्बर १ देखि ७ तारेखसम्म) मनाइने भएको छ । गोरखापत्र